BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ TARİHİ -7- İBRAHİM YINAL'IN İSYANLARI

 

        İbrahim Yınal’ın Tuğrul Bey’e İsyanı (1049-1050)

İbrahim Yınal, Tuğrul Bey’in aynı anneden kardeşidir. Selçuk’un oğlu Mikail’in ölümünden sonra Tuğrul ve Çağrı Bey’in anneleri, eski Türk geleneğinden gelen erkek kardeşin eşiyle evlenme (levirat) usulünden dolayı Selçuk’un diğer oğlu Yusuf Yınal’la evlendirilmiş, bu evlilikten de İbrahim Yınal dünyaya gelmiştir. Diğer bir ifadeyle İbrahim Yınal, Tuğrul ve Çağrı Beyler ile anne tarafından kardeş, baba tarafından ise amca çocuklarıdır. Doğum tarihi veya kaç yaşında ölmüş olduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır. Babasından dolayı kendisi de Yınal adıyla anılmıştır. 

Tuğrul Bey’in sultan olmasıyla batı yönlü yapılan fetihlerin Selçuklu için komutan ihtiyacını doğurmuştur. Bu da İbrahim Yınal’ın ön plana gelmesine neden olmuştur. İbrahim Yınal’ın ilk askeri faaliyeti  Nişabur’un alınması konusundaki rolü önemliydi.  Dandanakan Savaşı’ndan sonra toplanan savaş divanında Kuhistân ve Cürcân, ardından da Dihistân’ın yönetimini Tuğrul Bey’e bağlı olarak verildi. Ardından Rey’in alınmasından (1042) sonra Musul taraflarına yönelmiştir.

Tuğrul Bey dönemi Selçuklu sınırları, ilk başkentleri Nişabur

İbrahim Yınal ile Tuğrul arasında soğukluk İbrahim Yınal’ın Kirmân’a sefere gönderilmek istendiği halde İbrahim Yınal’ın, tepki olarak Sicistân’a sefer yapmayı uygun gördü. Rey, ardından da Hemedân’a hâkim olan İbrahim Yınal için Dînever, Hulvân ve hatta Bağdat açık bir hedef hâline gelmişti. Ne var ki Tuğrul Bey, onun Abbasi halifeliği merkezine sefer yapması engellenmişti.

İbrahim Yınal’ın yapmış olduğu seferlerle Cibal bölgesinin yerel yöneticisi Gerşasf’ın elinden Hamedan ve çevresini kolaylıkla ele geçirmişti. İbrahim’in kolay fetihler yapmasının nedeni bölgede yerel yönetimlerin olmasıydı. Hatta bir ara İbrahim Yınal bu bölgede Tuğrul Bey’in adını zikretmeden adına hutbe okutmuştu. Bu durum Tuğrul Bey’le arasının açılmasına etki etmiş olma ihtimali vardır. Aslında Dandanakan Savaşı’nda toprak dağıtımında Tuğrul Bey’in payına düşen topraklar özellikle İbrahim Yınal’ın çok başarılı fütuhat ile çok genişledi. Selçuklu yönetimine girmek istemeyen yarı bağımsız Türkmenler ister istemez İbrahim Yınal’ın hüküm sürdüğü bölgelere geldiler. Selçuklular da bu Türkmenlerle Anadolu’ya akınlar yapacaklardı. Türkmenlerin akınları sistemli hale getirilmek için Musa Yabgu’nun oğlu Hasan ve Çağrı Bey’in oğlu Yakuti görevlendirilmiş; bu Selçuklu komutanları da Azerbaycan valiliğine atanan İbrahim Yınal’ın emrine verilmişlerdi.

Toprakları elinden alınmak istenen İbrahim Yınal, isyan eder.

1049-1050 yıllarında Azerbaycan ve Anadolu’nun doğusunda Selçuklu egemenliği iyice sağlamlaşmıştı. Sultan, kardeşi İbrahim’den kılıç hakkı olması nedeniyle Hamedan ve el Cibal bölgelerindeki kaleleri vermesini istedi. İbrahim Yınal ise kardeşinden gelen bu teklifi kabul etmediği gibi, elçilik görevi olan  veziri Ebû Ali’yi dövdürmüş ve bir gözüne miş çektirmiş ardından tutuklama yoluna gitti ve Tuğrul’a karşı kuvvet toplamaya başlamıştı. Tuğrul Beyi 100.000 kişilik çok kuvvetli ordusuyla kardeşinin üzerine yürümeye karar verdi. İbrahim, üzerine gelen kuvvetlere karşı koyamayacağını bildiğinden Sermac kalesine sığınmak zorunda kaldı. Tuğrul Bey’in Sermac’ı dört gün gibi çok kısa sürede ele geçirmesi İbrahim Yınal’ın teslim olmaya mecbur bıraktı.

Tuğrul Bey, kardeşin iyi davranmış elindeki toprakların büyük kısmını ona ikta olarak vermiş ve isterse ikta edilen topraklarına gidebileceği isterse yanında kalabileceğini söylemiş ama İbrahim abisinin yanında kalmayı tercih etmişti.

Eski Türk devlet teşkilatına göre; fethedilen topraklar fetheden kişiye verilmesi geleneğine Tuğrul Bey aslında uymamıştı.  Tuğrul’un böyle davranmasının nedeni İbrahim Yınal’ı kendine bağlamak istemesidir, dolayısıyla yapılan yeni fetihlerin hukuken kendisine bağlı olmasını diğer Selçuklu hanedanına göstermesi açısından da önemlidir.

 

 

İbrahim Yınal’ın İkinci İsyanı (1058)

İbrahim Yınal, Tuğrul Bey’den yeni fetihler dolayısıyla ikta topraklarının artırılması teklifi önce kabul edilmez ancak yeni toprak fethederse fethettiği toprakların kendisine verileceği sultan tarafından söylendi. Tuğrul tarafından, Musul taraflarının yönetimi İbrahim Yınal’a verildi. Ancak bölgede kendisinin yüksek hâkimiyeti vardı. Musul’a ulaştıktan bir süre sonra İbrahim Yınal, el Cibal’e girmesi sultan tarafından isyan olarak görüldü ve elçi Savtegin aracılığı ile İbrahim huzura davet edildi. İbrahim Yınal’ın Musul’dan çıkması üzerine Büveyhilerin Türk komutanı Arslan Besasiri ve Musul’un eski hakimi Ukaylilerden Kureyş bin Bedran Musul’a girdiler. İbrahim Yınal, isyan girişiminin olmadığını göstermek için Bağdat’ta bulunan Tuğrul’un yanına girmiş ardından Tuğrul Musul’a tekrar egemen olmak için Besasiri üzerine Nusaybin’e giderken İbrahim’in Tuğrul’un yanından Hamedan’a gitmesi isyan olarak değerlendirilmesine yol açtı.

Büveyhiler'in sınırları

Bu sıralarda İbrahim Yınal’ın Fatımi halifeleriyle yazışması ve Besasiri’nin onu saltanat mücadelesinde destekleme tehlikesi karşısında Tuğrul Bey, derhal İbrahim Yınal’ı takip için Hamedan’a girdi. Ne var ki Tuğrul Bey’in kuvvetlerinin az olması, İbrahim Yınal’ın baba tarafından kardeşi olan Ertaş’ın iki oğlu Selçuklu hanedanından Ahmet ve Muhammet’in kuvvetlerinin kendisine katılması İbrahim’i kuvvetlendirmişti. Tuğrul Bey, İbrahim Yınal’den önce Hamedan’a ulaşmıştı. Ancak;  Tuğrul Bey’in Türkmenleri merkez uzak tutması, kendine bağlamak istemesi üzerine Tuğrul Bey’le araları açıktı. Bu nedenle Tuğrul’un İbrahim karşısında yaptırımı kalmamıştı. Bu nedenle Tuğrul hemen Rey’e doğru çekilmeyi uygun görmüştü.

Tuğrul Bey'in hanımı Altuncan Hatun
(temsili)

Tuğrul Bey’in saltanatını koruması için veziri Amîdülmülk ve eşi Altuncan Hatun’u Bağdat’a olası isyan için göndermeye karar verdi. Ayrıca bu zor durumdan kurtulmak için Horasan hakimi yeğeni olan Alp Arslan bin Çağrı Bey’den yardım ister. Tuğrul’a yardıma gelen Çağrı Bey’in oğulları Alp Arslan, Kavurt ve Yakuti  ile vezir Amîdülmülk’ün kuvvetleri Rey şehri civarında İbrahim’in kuvvetleriyle karşılaşırlar. Esir edilen İbrahim Yınal ve diğer Selçuklu melikleri Ahmet ve Muhammed devlet geleneğine Tuğrul Bey bu kez uymuş ve onları kirişle boğdurtmuştu(1059).