TOLUNOĞULLARI DEVLETİ 868-905)

    Tulunoğulları devleti(868-905)

Tulunoğulları devletinin sınırları

·         Tolunoğlu Ahmet dönemi (868-884): Ahmed b. Tulun’un Buhara asıllı bir Türk olan babası Tolun, Halife Me’mûn döneminin önemli kumandanlarındandı. Halife Müstaîn’in güvenini kazanmış olacak ki sarayda görevli haline getirildi. Halife Musta’in tarafından Tulun’un üvey babası Bayıkbeg’e Mısır valiliği verilmişti. Bayıgbey Mısır’a vekil olarak Tulun’u gönderir. Tulunoğlu Ahmet 868’de Mısır’ın Fustat şehrine  ulaşarak kendi devletinin temelini atar. Mısır daha önce Samarra gibi Türk üssü haline gelmiş olması onun işini kolaylaştırmıştı. Ahmet Mısır’da askeri, mali ve haberleşme işlerini tek merkezde toplayarak otoritesini güçlendirmişti. Mısır’ın ünlü maliyecisi Ahmet bin Müdebbir ona karşı çıksa da onu Mısır’dan uzaklaştırdığı sırada Ahmet’in üvey babasının ve kayınpederi Yârcûh et-Türkî’nin 872’de ölmesi onu  Mısır’da tek başına söz sahibi yapmıştı.Tulunoğlu Ahmet döneminin en önemli olaylarından biri 876'da Nil nehrinde yer alan Ravza adası çevresinde kale inşa edip donanma kurmuş olmasıdır.

Tulun (Tolun) devleti sırayla hükümdarları 

·         Bu sıralarda Abbasilerde halife Mu’temîd, devlet işlerini ve Abbasi topraklarının doğusunu kardeşi Muvaffık’a bırakması olası çatışmayı başlatacaktı. Gerçekten de Zenci ayaklanması nedeniyle Muvaffık Tulunoğlu’nda ihtiyacı nedeniyle  para ister. Ahmet bir miktar gönderip Muvaffık’ın  istediği miktarı ödememesi üzerine onu azletmesi için Suriye valisi Amâcûr’u görevlendirir. Ancak Amacur’un ölümü üzerine Suriye de Ahmet’in eline geçer. Ahmet’in Suriye seferinde Mısır’da vekil bıraktığı oğlu Abbas kendi devletini kurmaya niyetlenmiş ama Ahmet bunu önlemişti.

Tulunoğlu Ahmet'in mezarı

Ahmet'in Mısır'da yaptırdığı cami

·         Ahmet, Katâ’î adı verilen yeni bir şehir kurdu. Kendi adıyla cami inşa etmiş ve “Dâr­el-İmâre” denilen hükümet konağı yaptırmıştı. Maristan adı verilen hastane yine onun döneminde kuruldu.

·         Humâreveyh dönemi (884-896): Ahmet’in Suriye valisinin Muvaffak’ın tarafına geçmesi Abbasilerle tekrar çatışmasına yol açarken Ahmet’in ani ölümü üzerine küçük oğlu Humâreveyh başa geçer. Bir süre abisi Abbas’ın isyanı ile uğraştıktan sonra Muvaffık’ın Suriye üzerine sefer yaptığı haberini alır. Muvaffak’ın oğlu Ahmet başta Mısır ordusu bozguna uğratmış hatta Humâreveyh savaş meydanını terketmiş ancak bundan haberi olmayan Sa’d­ el Aysar pusudan çıkıp Ahmet’in orudunu dağıtmayı başarmıştı.Tavahhin yenilgisiyle Abbasiler Humâreveyh’in Mısır ve Suriye egemenliğini tanımak zorunda kaldılar(886). Bu sırada Musta’in ölünce yerine yeğeni Ahmet Mu’tazıdadıyla halife oldu. Humâreveyh, dönemi harcamaların yüksek olması nedeni ile mali durum zayıflamıştı. Zamanla idareyi Vezir Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed’e bırakmıştı.

Tulunoğullarının bastırmış olduğu para

·         Ebu’l-Asâkir­Ceyş dönemi (896): Humâreveyh’in Suriye seferi esnasında köleleri tarafından öldürülmesi devlet için olumsuz olmuştu. Onun ölümünden sonra başa on dört yaşındaki Ebu’l-Asâkir­Ceyş başa geçti (896). Tecrübesiz olması çevresinde yetekli kişilerin olmaması üstelik komutanlarını azletmeye çalışması komutanların onu öldürmelerine yol açar.

·         Ebu Musa Harun dönemi (896-904):  Ebu’l-Asâkir­Ceyş’in öldürülmesi üzerine yerine bir onun kadar yeteneksiz ve tecrübesiz kardeşi Harun geçti. Bu dönemde Mısır Abbasilere ödediği vergi artırılmış Abbasilerin Karmati hareketi olaylarını bastırmaları sıranın Mısır’a geleceğini gösteriyordu. Ancak bu sırada Harun nedeni belli olmayan şekilde öldürülmesi üzerine yerine amcası geçti.

·         Şeyban dönemi (904-905): Şeyban’a güvenleri olmayan komutanlar mücadele etmeyi uygun görmemeleri zaten Mısır üzerine sefer emri alan Türk kökenli Abbasi komutan  Muhammed bin  Süleymân Mısır üzerine yürüyerek Tulunoğulları devletine kolay bir şekilde son verdi. Böylece Mısır’da kurulan ilk Türk devleti yıkılmış oldu.
     Sonuç olarak Tolunoğulları devleti Firavunlar dönemi Mısır'ından sonra bağımsızlığa kavuşan maliye ve refah olarak kısa süreli olmasına rağmen varlık gösteren bir devlettir.

Kaynak: 

1. Prof. Dr. Erdoğan Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, Bilge ­Kültür­ Sanat, İstanbul, Eylül ­2013

2. NADİR ÖZKUYUMCU, "TOLUNOĞULLARI", TDV, https://islamansiklopedisi.org.tr/tolunogullari (17.04.2020)