BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ TARİHİ -15- SULTAN MELİKŞAH DÖNEMİ (1072-1092) -MELİKŞAH'IN İLK DÖNEMLERİ

 

Sultan Melikşah (1072-1092)

Sultan Alp Arslan’ın aldığı yara nedeniyle vefatının ardından vasiyetine uyularak on sekiz yaşındaki Melikşah sultan oldu. Melikşah en büyük oğul olmamasına rağmen babasının seferlerinde başarı göstermesi ve vezir Nizamülmülk’ün desteği ile başa geçmeyi başarmıştı. Melikşah başa geçer geçmez Selçuklu hanedanından bazı meliklerin sultan olma iddialarını önlemek için askerlere yedi yüz bin dinar dağıtarak onların desteğini sağlamıştı.

Vezir Nizamülmülk ve yazdığı eser Siyasetname

Selçuklulara Karahan ve Gazne Saldırıları  ile Kavurt’un İsyanı (1073)

Karahanlıların bağımsız olma girişimi: Alp Arslan’ın vefatından sonra başa geçen Melikşah’ın yaşının küçüklüğü nedeniyle tecrübesiz olabileceğini düşünen Karahanlılar ile Gazneliler Selçuklu sınırlarında akınlarda bulundular. Batı Karahan sultanı Şemsülmülk  I. Nasır harekete geçerek Tirmiz şehrine 1072’de girdi. Melikşah’ın kardeşi Ayaz’ın Belh’te bulunmamasını fırsat görerek bu şehri de zapt etti. Bu durumu öğrenene Ayaz, Nasır’ın üzerine yürümüş ancak mağlup olarak geri çekilmek zorunda kalmıştı. Gazneliler de Horasan’ı geri alabilmek için taarruzda bulunmaya başladılar. Gazneliler Melikşah’ın amcası emir’ül ümera Osman’ı esir edip Toharistan’da Çiğilkent’i ele geçirmeye muvaffak oldular. Melik Osman’ı kurtarmak için Gümüştekin yanında Harzemşahların atası olan Anuştekin olduğu halde  bu amaçlarına ulşamadılar.

Büyük Selçuklular döneminde Karahan ve Gazneliler,
 Selçuklulara tabi olarak varlıklarına devam ettiler.

Melik Kavurt'un Üçüncü İsyanı: Bu arada Melikşah’a en büyük tehlike yeğeninin sultanlığını kabul etmeyen Kirman Meliki Kavurt da isyan etmeye başlamış olmasıydı. Melik Kavurt, Rey taraflarında bulunan Türkmenlere güvenerek sultanlık iddiasıyla hareket etmeye kalkışmasına karşı Melikşah da bunu öğrenerek Nişabur’dansüratle   Rey’e veziriyle ulaştıktan sonra Kavurt’un üzerine yürüdüler. Melikşah’ın ordusunda buluna  Arap ve Kürt emirlerinin hücumuyla Kavurt’un sağ kanadına saldırarak onu bozguna uğrattılar. Melik Kavurt esir düşüp sultanın huzuruna çıkarıldı. Melikşah Kavurt’u affetmeye taraftarken Melikşah’ın askerlerinin bazılarının Arap ve Kürt askerlere saldırmaları Melikşah’ın askerleri arasında Kavurt’un taraftarları olduğunu gösterir ki Nizamülmülk’ün araya girmesiyle Melikşah, amcası Kavurt’un boğdurulması emrini verdi. Melikşah’ın Kavurt’la savaşını kazanmasına destek verek Arap ve Kürt askerlere iktalar vererek onları ödüllendirmişti. Vezir Nizamülmülk’e devlet işlerinde daha fazla yetki vererek onu “atabey” ilan etmiş ve iktalarına ek olarak Tus şehrini de eklemişti. Sonuçta, Melikşah’ın amcası Kavurt’un isyanını bastırması üzerine halife Kaim Biemrillah tarafından sultanlığı onaylanmıştı.

Kavurt Bey, Çağrı Bey'in oğlu, Alp Arslan'ın kardeşi
ve Kirman Selçuklu hanedanının kurucusudur.

Melikşah, Karahanlılar ve Gaznelileri kendine bağlıyor: Melikşah iç düzeni sağladıktan sonra Karahanlıların üzerine yürümeye karar verdi. Melikşah Tirmiz şehrini kuşattıktan sonra ele geçirmeyi başarmış şehrin yönetimi Karahanlı hükümdarının kardeşi  Tekin’den alınıp Emir Savtekin’e bırakmıştı. Karahanlı I. Nasır, Selçuklulara karşı koyamayacağını görerek Nizamülmülk aracılığı ile barış yaparak bir daha saldırıda bulunmayacağı şartıyla yerinde bırakıldı, kardeşi Tekiş’e de ikta olarak Belh ve Toharistan verildi. Melikşah bu arada devletin başkentini Rey’den İsfahan’a taşıdı.

Gazneliler, Selçukluların Karahanlı üzerine yaptıkları sefer sonrasında sıranın kendilerine geleceğinden çekinerek daha önce esir ettikleri emir’ül ümera Osman’ı serbest bırakarak barış yoluna girmişlerdi. Selçuklulara değerli hediyelerek gönderilerek Gaznelilerin  sultanı İbrahim b. Mesut’un veliahtı Mesut ile Melikşah’in kızı Gevher nişanlanarak hanedanlar arası akrabalık bağı oluşturulmaya çalışılmıştı.

Kirman Selçukluları (1048-1187):

Hanedanın kurucusu Kara Arslan Kavurt, Çağrı Bey’in oğludur. Kirman dolaylarını 1041 ile 1048 yılları arasında fethetmetmeye çalışmıştı. Büveyhîlerin elindeki Bardasir’i ele geçirerek onların bölgedeki egemenliğine son verdi. Kirman’ın kuzey tarafları olan Sard-sir ile güney tarafları olan Kufs’ların elinden alma başarısı gösterdi. Kavurt Bey, daha sonra Hürmüz emirliğini itaat altına aldıktan sonra deniz aşırı sefer yaparak Umman’ı fethetti. Kavurt’un oğlu Amiran Şah, Sistan eyaletini ele geçirdi. Kavurt, Fars bölgesini ele geçirse de sultan Alp Arslan, onun güçlenmesinin önüne geçmek için Fars bölgesini Şabânkâra’lara verdi.

Melik Kavurt, Alp Arslan döneminde iki, yeğeni Melikşah döneminde bir defa olmak üzeri toplam üç defa Büyük Selçuklulara isyan etmişti. Kardeşi Alp Arslan tarafından iki defa affedilen Kavurt, son isyanında Nizamülmülk’ün etkisiyle de olsa Melikşah tarafından boğduruldu.

Kavurt’tan sonra başa geçem Kirman Selçuklu hükümdarları genellikle Büyük Selçuklu sultanlara bağlı olarak hüküm sürdüler.

Kirman Selçuklu hükümdarları

Hükümdar	Hüküm sürdüğü yıllar
Kavurd	1048-1073
Kirmanşah	1073-1074
Hüseyin	1074
Sultanşah	1074-1085
Turanşah	1085-1097
İranşah	1097-1101
Arslanşah	1101-1142
I. Muhammed	1142-1156
Tuğrulşah	1156-1170
Behramşah	1170
II. Arslanşah	1170-1171
Behramşah (İkinci defâ)	1171-1172
İkinci Arslanşah (İkinci defâ)	1172-1175
Behramşah (Üçüncü defâ)	1175
II. Muhammedşah	1175
II. Arslanşah (Üçüncü defâ)	1175-1177
II. Turanşah	1177-1183
II. Muhammedşah (İkinci defâ)	1183-1187