BÜYÜK İSKENDER VE HELENİZM-5-

 

 

·         İskender Büyük Asya Kralı

·         İskender İmparatorluğunun yeni düzeni

·         İskender Pers imparatorluğunun doğu eyaletleri ve Hindistan’da beş yıl gibi uzun süre kalması onun daha önce fethedip görevlendirdiği valilerin geri gelmeyeceğini düşünerek bağımsız hareket etmeye başlamışlardı.  İskender Karmanya’da iken yüksek görevlere getirilen Herakon, Kleandros ve Sitalkes halka kaba davrandıklarından yanlarında 600 askerle idam edilmelerini emretti. Persis satrabı Orksines Büyük Kiros’un mezarını sayduğu için astırılarak idam edildi. Harpalos adlı imparatorluk maliyecisi Babil ve Tarsus’ta lüks bir hayat sürmüştü. İskender, kötü yöneticileri cezalandırınca devlet hazinesinden para çalarak (5.000 talent) yanında 6.000 civarında askerle Atina’ya giderek İskender’e isyan etme planı kurdu. İskender’in bölgedeki vekili Antipatros onu takip ettirince Girit’e kaçmış ancak orada anlaşamadığı subaylardan biri tarafından öldürülmüştü. Harpalos’un ele geçirilen paraların akıbetinden sorumlu olarak görülen Demostenes hapse atıldı.

 

·         Opis İsyanı MÖ 324

·         İskender, ülkede dirliği yeniden sağladıktan sonra Dicle nehri boyunca takındığı tavır nedeniyle Makedonyalı askerler İskender’e düşmanlıkları arttı. Dicle nehrinin kuzey taraflarında yer alan Opis şehrinde yaşlı ve orduya emek vermiş 10.000 askerin emekliğe ayrılarak ülkelerine gidebileceklerini hediye ve ödüllerle bildirmiş ancak kendisine hakaret edilmişti. İskender de bunun üzerine orduya 30.000 Persli asker almıştı. Bu arada İskender, Perslerin bir geleneği olan “kral akrabası” sayılan kişilerin “büyük kral”la selamlaştıktan sonra önünde eğilmeden ona sarılabilme hakkını bazı Pers asillerine tanıması Makedonları gücendirmişti. Bazı Makedon askerlerin azgınlık yapması üzerine onları idam ettirdikten sonra oluşan tepkileri önlemek için kendisinin Makedonyalıların akrabası olduğunu söyleyerek onları tekrar kendine bağlar.

 

·         Büyük İskender İmparatorluğu’nda devletler

·         İskender devletine bağlı aslında bağımsız olan devletler topluluğu bulunmaktaydı. Devletlerin birleşmeleri İskender’in şahsında geçerliydi. Kendisi hem Makedonya kralı ancak Persler için de “Büyük Kral” idi. İskender, Teselya birleşik devletlerinin başkanı, Yunanlılar için Khorintos birliğinin komutanı, Mısırlılar için Firavun, Babilliler için de Babil kralıdır. Özetle İskender, bir değil birkaç devletin hükümdarı konumundaydı. Bütün bu güce rağmen Yunanlıların Harpalos olayında isyancı durumuna gelmeleri üzerine İskender, kendisini Khorintos birliğinin komutanı olmaktan onların kralı ilan etti.

 

·         İskender’in  saray hayatı

·         İskender, günlük hayatı itibariyle basit bir düzene sahipken sınırların genişlemesiyle birlikte komutanların kendisine rapor verdikleri, siyasi danışmanlarla görüşmesi bir yana devletin bütün yönetimi yine kendisindeydi. İskender, dinlenmek için aslan avına çıkmayı adet edinmişti. Kendisinin Suriye satrabı Laomedon,kendisini aslan avlarken lahit üzerine işlenmesini sağlamış ve kendisine “İskender Lahti” denilen sanat eseri İstanbul Arkeoloji Müzesinde sergilenmektedir. İskender, en düşük rütbeli askerlerle konuşurken zamanla sadece subaylarıyla görüşür oldu.

İskender Lahti

·         İskender’in krallık ailesi, annesi Olimpiyas, üvey kardeşi Arhidayos, kızkardeşi Kleopatra Makedon olmalarına rağmen Turani prenses olan Roksane MÖ 324 yılına kadar tek eşi ve daha sonra III. Darius’un kızları Stateyra ve Parüsatis ile evlenmişti. Ancak Darius’un kızlarıyla evlenmesi sadece akrabalık kurmak için yapmıştı.

·         İskender, imparatorluğun merkezi olarak Babil şehrini seçti. Kendisi ilgilenmese de geleneğe uyarak sarayında harem dairesinin ve saraya köle alınmasına izin verdi. Sarayda birçok görevli varsa da İleride Mısır kralı olacak Ptolemayos, Trakya kralı Lusimahos, İskender’in vefatından sonra naibi olan Perdikas gibi görevliler kendisine en yakın görevlilerdi.

 

·         İmparatorluğun genel kâtipliği

·         Devlet tam şekilde merkezileştirilmiş ve bu durumun devamı için mükemmel bir yazı teşkilatının olması da gerekiyor. Bu teşkilatın/dairenin başında babası döneminden itibaren Evmenes bulunuyordu. Evmenes, teşkilatçı,diplomasi konusunda donanımlı ve askeri bilgiye sahip idi. Devletin katipliği özel ve siyasi haber alma aynı zamanda askeri istihbaratı da yerine getiriyordu. Evmenes’in dairesinde çıkan yangınla evraklar yanmışsa da devletin diğer şehirlerinden kopyelerini getirerek yerine koymuştu. Bu teşkilat askeri planların tamamlandığı, coğrafi bölge ve iklim hakkında bilgiler edinerek zorunlu ihtiyaçların karşılanmasına katkı da sağlamaktaydı.

 

·         İmparatorluğun iç teşkilatı ve işleyişi

·         İskender, kurduğu devletin teşkilatını tamamlayamadan vefat etmişti. Ancak buna rağmen devleti dört kısımda inveleyebiliriz.

1.      Makedon krallığı

2.      Korint ittifakındaki devletler

3.      Asya krallığı

4.      Koruma altındaki devletler

İskender'in ölümünden sonra sınırlar

·         Aslında Yunanistan ve Makedonya bölgeleri “Avrupa” olarak kabul ediliyordu. İskender’in vekili Antipatros, Avrupa valisi kabul ediliyordu. Antipatros, İskender adına ülkenin bu kısımlarını yönetiyor, isyan çıktığında bastırıyor ve ondan gelen emirleri uyguluyordu. Antipatros, MÖ 324’te azledilerek yerine Krateros tayin edilse de İskender’in ölümüyle bu emir yerine getirilemedi.

·         Yunan devletleri içlerinde bağımsız olup Khorint birliği içinde yer almaktaydılar. İskender’de elde ettiği başarılara paralel olarak Yunan devletlerinin bağımsızlıklarını engellemek istedi.  Bu nedenle de Yunan devletleri İskender’İn vefatından hemen sonra isyana girişmişlerdi. İskender, Yunanlıların bağımsızlık için isyan etme meyillerine rağmen onların kadim kültürünü de bütün imparatorluğa yaymıştı.

·         İskender, III. Darius’un yönetim sistemini satraplık olarak devam ettirdi:

1.      Küçük ve Helespont(Çanakkale) Frigyası; Çanakkale’den Kızılırmak’a kadar Bitinya dahil değildi. Merkezi Dasküliyon’du

2.      Lidya; Frigya’nın güneyinde yer alıyordu.

3.      Karia; Merkezi Halikarnassos (Bodrum) idi.

4.      Likya, Pamfilya, Pisidya bir satraplık idi. Başında satrap olarak Nearhos varken kendisinin dononma komutanı tayini ile Frigya ile birleştirildi.

Anadolu satraplıkları

5.      Kilikya; Merkezi Tarsus idi.

6.      Merkezi Damascus olan Suriye satraplığı bütün Suriye’yi kapsıyordu.

7.      Merkezi Gaziura olan Kapadoya; Karadenizden Toroslara kadar uzanıyordu.

8.      Mısır, ayrı bir krallık olarak oluşturuldu. Mısır satraplık olarak değil de dört bölgeye ayrılarak valiler tarafından firavuna bağlı yönetildi.

9.      Merkezi Kelaynay olan Büyük Frigya.

10.  Mezopotamya önce Suriye’ye bağlı sonra ayrı satraplık olarak ayrıldı.

11.  Babilonya; Mısır gibi ayrı krallık olarak oluşturuldu. İskender, son yıllarını burasını merkez olarak seçerek ülkesini yönetmişti.

İskender'in merkezi Babilonya'nın konumu

12.  Sadece ismen satraplık kalaner Ermenistan.

13.  Basra körfezi çevresindeki merkezi Susa olan Susiyana satraplığı .

14.  Merkezi Persepolis olan Persis satraplığı.

15.  Persis’in hemen doğusundaki Karmanya satraplığı

16.  Persis’in kuzeyindeki merkezi Ekbatana olan Medya satraplığı

17.  Karmanya’nın doğusunda merkezi Zadrakarta olan Hürkanya ve Partya satraplığı.

18.  Ariya ve Drangiyana

19.  Arahosia, Hindikuş dağlarının güneyinde yer alır.

20.  Parapamisas, Hindikuş dağları çevresinde yer alır.

21.  Merkezleri Bktra ve Marakanda olan Baktriya ve Sogdiyana satraplık olarak birleşirildi.  Bu satraplıkm İskender’e asker deposu olarak hizmet verdi.

22.  Kuzey Hindistan satraplığı; Sind nehrinin batısından Kabil nehri çevresine kadar yerli prenslikler de yerlerinde bırakılarak başlarına Taxiles getirildi.

23.  Aşağı Hindistan satraplığı; Akasines çevresinden denize kadar olan bölgeyi kapsar.

 

·         İskender, aslında Pers, yönetimini devam ettirmekteydi. Pers unvanlı olan “satrap” makamı kullanıldı. İskender, genellikle Makedonlardan veya asil gördüğü Perslerin arasından seçiyordu. Fakat göreve getirdiği Asyalıların yanına askeri ve mali denetçi de bırakıyordu. Ancak, İskender; akrabalık kurduğu Turani kavimlerin bağımsız olmasına şahsi güveninden dolayı onların bölgelerini merkezileştirmedi.

·         İskender’in egemenliğinde doğrudan olmayıp onun himayesi/korumasına giren Kıbrıs, İskit hatta Bitinya, pontos, Kapadokya, Ermenistan, Kosay imparatorluk içindeki bağımsız devletlerdi.

 

·         İskender döneminde ticaret, tarım, hayvancılık

·         İskender, ticaretin emniyet içinde yapılmasını sağladı. Herat, Kandahar, Hoçent, İskenderiye ve İskenderun önemli merkezlerdi. Perslerin kullandığı ticaret yolları düzenlenerek kullanıldı. Kendisi ölmeden Basra körfezi ile Mısır arasında filonun sürekli seyahat etmesini sağlama girişimi başlatmıştı. Mezopotamya’da tarımsal faaliyet için Babil dönemindeki sulama kanalları düzenlenerek kullanıldı. Doğu İran’dan elde edilen çiftlik hayvanları ile Makedonya’daki hayvanlar ıslah edilmeye çalışıldı.

 

·         İskender döneminde kültür

·         İskender’in kendisi Yunan kültürüne sahip idi. Çok iyi eğitim aldığı için dönemin şair, tarihçi, filozof ve edebiyatçılarıyla görüşürdü. Sınırların genişlemesiyle Mısır, Pers, Babil ve Hint edebiyat veya sanatıyla ilgilendiği ile ilgili bilgi yoktur.

·         İskender, kendi heykellerini Lusipos ve resimlerini Apeles’e yaptırıyordu. Belki de doğulu sanatçılar kendi dünyasına yabancıdır. Ancak arkadaşı Hefaystiyon’a anıt mezar yaptırırken Yunan ve Asya sanatlarını kaynaştırmıştı.

·         İskender, doğu ve batı kültürlerini kaynaştırmak için Pers ve doğu İranlılarla Yunan ve Makedonların evlenmesini desteklemişti. Perslileri de orduya alarak bu amacını gerçekleştirmek amacı taşıyordu.

 

·         İmparatorluk ordusu

·         İskender, sınırlarını genişlettikçe ordu yapısı da değişti. Ordudaki ihtiyaç duyulan askerler Makedon ve Yunanistan’dan temin ediliyordu. İskender, yaklaşık 35.000 askerle yola çıkmıştı ancak Hindistan’da iken 120.000 kişilik orduya komutanlık yapıyordu. Ordu, Makedon milli ordusu değil milletlerarası ordu haline dönüşmüştü. Makedonların kayıp, ele geçirilen yerlere asker bırakma ve terhislerle sayıları azalmıştı. Makedon ve Pers askeri varlıkları iç içe geçmeye başladı. İskender,  Turani kavimlerden 30.000 asker de ordusunda bulunduruyordu.

 

·         İskender’in son planları

·         MÖ 323 yılında İskender Babil’e girer. Hindistan’daki başarısı batıdaki ülke liderlerinin tebrik amacıyla elçi göndermelerine neden oldu. Kartaca, Libya, ve Habeşliler Afrika’dan hatta İtalya’da egemenlik sağlamaya çalışan Romalılar,Romalılara bağlı Antiyatlar, İtalya’dan Etrüskler,Lukanlar, Burutlar; Akdeniz’in en batısından olan İber ve Keltler de başarıyı tebrik eden toplumlardı. İskender de Batı Akdeniz toplumlarıyla yakından ilgilenmekte ve olası hedefi de orası olacaktı.

·         İskender, nasıl Nearhos’un güney Okenos’un keşfini istediyse batıdaki Okenos’a ulaşmayı arzu etmekteydi. Olası nu sefer dolayısı ile ilk hedef muhtemelen Kartaca olacaktı.

 

Keltlerin yayılma alanı

·         İskender’in Vefatı MÖ 323

·         İskender, yapmayı tasarladığı sefer için hazırlıkları yapmıştı. İskender, başarılı olunması için kurban adayıp ziyafet tertip etti. Ziyafet esnasında rahatsızlandı. Humma nöbeti geçirdi. Haziran ayının 1. gününden 7. Gününe kadar ara ara nöbet geçirdi. Generallerine donanmanın hareket gününü 8 Haziran olarak belirlemişti. Ancak bu da ertelendi.  İskender, mühür yüzüğünü yani vekilliğini Perdikas’a vermişti.  12 Haziran’da askerler, onun önünden harekete geçmeye başlamış onların selamlarını binbir zorlukla kabul ediyordu. Tarihin gelmiş geçmiş ve ilk fatihi İskender, 13 Haziran 323 (MÖ) tarihinde hayata gözlerini yumdu.