OSMANLI EĞİTİM KURUMLARI

 

4. ÜNİTE: BEYLİKTEN DEVLETE OSMANLI MEDENİYETİ

OSMANLI EĞİTİM KURUMLARI

·         Osmanlı’da yaşam koşulları farklıdır:

·         XVI. yüzyılda üç kıtada varlık gösteren Osmanlı Devleti’nin geniş coğrafyası içinde etnik yapı, din, dil ve yaşadıkları coğrafi bölgelerin özellikleri ile yaşam şekillerinde farklılıklar vardı.

Harita 1: Osmanlı'nın en geniş sınırları

·         Bu farklı özelliklere sahip Osmanlı halkının devlete bağlı birey yetiştirmesi eğitim ve öğretim sayesinde mümkündür.

·         Devletin ayakta kalması ile eğitim ilişkisi:

·         Devletin kurumları da eğitimli insanlar sayesinde ayakta durabilirdi. Bu nedenle Osmanlı Devleti eğitime son derece önem verdi.

·         Osmanlı ve daha önceki eğitim kurumları: Daha önceki Türk İslam eğitim sistemlerini de örnek alarak yeni bir eğitim sistemi geliştirdi.

·         Bilim insanlarını korudu ve destekledi.

·         Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nin büyük bir devlet olmasında uyguladığı başarılı eğitim sistemi önemli rol oynadı.

·         Osmanlı Devleti’nde eğitim ve öğretim etkinliğinin yapıldığı en temel kurum medreseydi.

·         Medreselerde verilen eğitim, ortaöğretim ve yükseköğretim düzeyindeydi.

Resim 1: Fatih Sultan Mehmet'in kurduğu Sahn-ı Seman Medresesi günümüzdeki İstanbul üniversitesidir.

 

·         Medereslerde Dersler:

·         Medreselerde dinî bilimler yanında tıp, matematik, fizik, kimya, tarih, coğrafya gibi bilimler de verilirdi.

·         Burada yetişenler Osmanlı ilmiye sınıfı içerisinde önemli mevkilere yükselirlerdi.

Şema 1: Medreselerde okutulan bazı dersler

·         Osmanlı Devleti’nin ilk Medresesi:

·         İlk Osmanlı medresesi Orhan Bey Dönemi’nde İznik’te açıldı.

·         Orhan Bey, İznik’i fethettikten sonra buradaki bir kiliseyi camiye ve bir manastırı da medreseye dönüştürdü.

 

Resim 2: Osmanlı'nın ilk medresesi İznik'te kurulmuştur.

·         İlk Müderris:

·          “Orhan Gazi Medresesi” adı verilen medresenin masraflarını karşılayabilecek kadar vakıfları bağladıktan sonra müderrisliğine de dönemin meşhur âlimlerinden Davud el-Kayserî’yi atadı.

Resim 3: Soldaki Orhan Bey sağdaki Davûdi Kayserî

·         İlk dönemlerdeki Diğer medreseler:

·         Bursa’nın fethinden sonra, “Lala Şahin Medresesi” inşa edildi.

·         I. Murat Dönemi’nde ise “Hüdavendigâr Medresesi” hizmete girdi.

·         Sonraki Osmanlı padişahları dönemlerinde (I. Bayezid, I. Mehmet ve II. Murat) Bursa ve Edirne’de birçok medrese inşa edildi.

Resim 4: Hüdavendigâr Medresesi’nin yer aldığı külliye camisinin mihrap işlemesi 

·         Medrese mezunlarının yaptığı işler:

·         Medreselerde eğitimini tamamlayanlar müftü, kadı, doktor, astronom, müderris (öğretmen) oldu.

Resim 5: Medrese mezunları astronom da olurdu

·         Osmanlı eğitiminde Tekke ve zaviyeler

·         Osmanlı eğitim sisteminin gelişmesinde medrese ve âlimlerin dışında, tekke ve zaviyelerle buradaki ariflerin de büyük katkıları oldu.

·         Osmanlı Kuruluş Döneminde tekkeler, genelde belli bir tarikattan olanların barındıkları, ibadet ve tören yaptıkları yer, dergâh gibi yapılardı.

·         Tekkelerde, tasavvufta yetişip, kemâle ermiş kişiler(arifler) halka dinî ve ilmî konularda eğitim verdiler.

·         Bu sayede tekke ve zaviyeler, Osmanlı Devleti’nin kuruluş, yayılma ve iskân politikası çerçevesinde dönemin hükümdarlarından himaye ve teşvik görerek büyük imkânlara sahip oldular.

·         Müderris olmak için;

·         Medreseler; HARİÇ, DAHİL ve SAHN olarak üç kısımdan oluşurdu.

·         HARİÇ: İlk okul düzeyinde zamanla mahalle mektebi ve ilk okula dönüşür.

·         DAHİL: Orta okul seviyesinde zamanla rüştüye ve orta okula dönüşür.

·         SAHN: Yüksek okul seviyesindedir. Öğrencilerine Dânişmend veya softa denir. İcazetname (diploma) ile mezun olurlar.

·         Mezunlar müderris adayıdırlar. Ruzname denilen defterlere adları yazılır. Bekleme süresine mülazemet denir.

 

·         TÜRK DÜNYASINDA YETİŞMİŞ BAZI BİLİM İNSANLARI

·         Osmanlı medreselerinde ve Türk İslam coğrafyasında birçok ünlü bilim insanı bilimsel faaliyetlerde bulundular.

·         İlim insanlarının yetiştirdiği öğrenciler bilim hayatının gelişmesine büyük katkı sağladılar.

·         Nitekim Türk dünyasında yetişmiş olan en önemli bilim insanları arasında Akşemseddin, Uluğ Bey ve onun öğrencisi olan Ali Kuşçu’nun yeri oldukça farklıdır.

·         Bu bilim insanları ve bilimsel çalışmaları özetle şöyledir:

·         AKŞEMSEDDİN (1390-1459):

·         Hacı Bayram Veli’nin müritlerinden olan Akşemseddin aynı zamanda Fatih Sultan Mehmet’in de lalasıdır.

·         Akşemsedin, II. Mehmet’e danışmanlık yapıp İstanbul’un fethine katkıda bulundu.

·         Çocukları, öğrencileri ve müritleriyle birlikte fetih ordusuna katıldı.

Resim 6: Soldaki Fatih sağdaki Akşemseddin

·          İstanbul’un fethinden sonra kiliseden camiye dönüştürülen Ayasofya’da ilk cuma namazını kıldırdı.

·         Akşemseddin, Amasya ve Osmancık medreselerinde tıp, eczacılık ve tasavvuf alanında çalışmalar yaptı.

Resim 7: Ayasofya

·         “Maddetü’l Hayat” adlı eserinde ilk defa bazı hastalıkların, tohum adını verdiği mikroplardan kaynaklandığını öne sürdü.

Resim 8: Akşemseddin'in kitabı

·         Yine Akşemseddin aynı eserinde, Pasteur (Pastör)’den çok daha önce bazı hastalıkların kalıtım yoluyla geçtiğini söyledi.

·         Akşemseddin, bedensel hastalıkların yanında, ruh hastalıklarının da tedavisiyle uğraştı ve başarılı sonuçlar elde etti.

 

·         ULUĞ BEY (1394-1449):

·         Timur’un torunu ve Timur Devleti’nin dördüncü hükümdarı olan Uluğ Bey aynı zamanda matematik ve astronomi alanında yapmış olduğu çalışmalarla Türk İslam dünyasında nam kazandı.

Şema 2

·         Uluğ Bey, hükümdarlığı döneminde, Semerkant’ta medrese ve rasathane inşa ettirdi.

·         1421 tarihinde tamamlanan Semerkant Medresesi, uzun yıllar çeşitli ilimlerin öğretildiği bilim merkezi oldu.

·         Dönemin birçok ünlü bilim insanı burada dersler verdi.

·         Uluğ Bey’in inşa ettirdiği Semerkant Rasathanesi’nde ise astronomi alanında önemli çalışmalar yapıldı.

Resim 9:  Uluğ Bey

·         Bu Rasathane, bir tepe üzerinde, 23 metre çapında, 30 metre yüksekliğinde silindir biçiminde inşa edilmişti.

·         Rasathanede, kullanılan gözlem araçları dönemin şartlarına göre oldukça teknolojik yapıya sahipti.

·         Burada kullanılan en önemli gözlem araçlardan birisi Güneş’in meridyen geçişlerinin ölçüldüğü “meridyen kadranı” idi.

·         Eldeki bilgilere göre bu kadran 50 metre yüksekliğindeydi ve gözlemevinin bir parçası olarak yapılmıştı.

Resim 10: Uluğ Bey'in Semerkant rasathanesi

·         ALİ KUŞÇU (1403-1474):

·         Ali Kuşçu, ilköğrenimini Semerkant’ta yaptı. Sonra Bursalı Kadızade Rumî ile Uluğ Bey’den matematik ve astronomi dersleri aldı.

·         Hazırladığı bir eseri Uluğ Bey’e sundu. Bu eser, “Ay’ın, Toprak Şekillerine Dair Risaleler” adını taşıyordu.

·         Ünlü Semerkant Rasathanesinde müdürlük yaptı. Ancak Doğu Türkistan Hakanı Uluğ Bey’in, bir suikast sonucu öldürülmesine çok üzülen Ali Kuşçu, hac bahanesiyle Semerkant’tan ayrıldı (1449).

Resim 11: Ali Kuşçu

·         Tebriz’e gelip Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan’ın hizmetine girdi. Daha sonra Fatih Sultan Mehmet’in daveti üzerine İstanbul’a yerleşti.

·         200 akçe maaşla Ayasofya Medresesi müdürlüğüne getirildi.

·         Ali Kuşçu, İstanbul’a gelirken yolda hazırladığı “Muhammediye” adlı matematik konulu bir eseri Fatih Sultan Mehmet’e sundu.

·         Otlukbeli Savaşı sırasında yazdığı astronomiyle ilgili bir risalesine ise uğur niyetine “Fethiye” adını koydu.

·         1474 yılında ölen bu büyük bilgin, Türkiye’deki ilk astronomi hocasıdır. Onun gelişinden sonra astronomi ilmine önem verilmeye başlandı, iyi eğitimli öğrenciler mezun edildi.

Harita 2: Ali Kuşçu'nun gittiği önemli yerler 

 

ETKİNLİK (ÖDEV)

1.       Osmanlı devleti neden eğitime önem vermiştir?

2.       Osmanlı’da medresede verilen eğitim hangi seviyelerden oluşmaktadır?

3.       Medreselerde hangi dersler okutulmaktadır?

4.       Medrese mezunları mezun olduktan sonra hangi görevlerde bulunabilmektedir?

5.       Osmanlı’da ilk medrese …………………………  ……………….. döneminde kurulmuştur.

6.       Osmanlı’daki ilk mederesede görevlendirilen ilk müderris …………………… ……………………….’dir.

7.       Türk-İslam dünyasında yetişmiş üç bilim insanının adını yazınız.

8.       Fatih’in lalası olup Pasteur’dan önce bazı hastalıkların kalıtımla geçtiğini söyleyen ilim adamımız …………………….. …………….’dir.

9.       Akşamseddin’in …………………………………….. adlı eseri vardır.

10.    Timur devletinde hükümdar olan aynı zamanda Semerkan’ta medrese ve rasathana kuran ilim insanı …………………………………………’dir.

11.    Uluğ Bey ile arası iyi iken onun öldürülmesinden sonra Akkoyunlu Uzun Hasan’ın elçiliğini yapmış daha sonra Fatih’in davetiyle Ayasofya’da da müdürlük yapan ilim insanı ………………………………………’dur.