EMEVİ (ÜMEYYE) DEVLETİ (661-750)

EMEVİ DEVLETİ (661-750) (1)

Emevi (Ümeyye) ailesi

        Emevilerin Süfyaniler Kolu (661-684)

·         Muaviye dönemi (661- 680)

·         Muaviye, Mekke yöneticilerinden Ebu Sufyan’dır. Annesi ise  Hint’tir. Muaviye bin Ebi Süfyan, Peygamberin katipliğini yapmış, Hz Ömer devrinde de Suriye fethinde görevlendirilmiş başarılarından dolayı Suriye valiliğine atanmıştı. Bu görevde yirmi yıl kalmıştı. (641-661)

·         Sıffin Savaşı ve Hakem olayından sonra Hz Ali’nin öldürülmesi, Hz Hasan’ın da halifelikteki iddiasından anlaşmayla çekilmesi üzerine iyice güçlendi.

·         Muaviye ilk önce kendisine sadık komutan ve yöneticileri belirledi. Hz Ömer devrinde Mısır’ı fetheden Amr bin As’ı kazandıktan  sonra  Muaviye’nin babası Ebu Süfyan’ın gayrimeşru oğlu Ziyad bin Ebihi kendisine anne ayrı baba bir kardeşi ilan ederek kendine bağladı.

·         Ziyad, Basra valisi olarak görevde iken Muaviye’ye karşı gelebilecek Şii ve Haricileri hareket kabiliyetlerini kısıtladı. Karşı gelenleri İran taraflarına sürdü.

·         Muaviye,  Hz Osman devrinde kurduğu donanma ile 649’da Kıbrıs adasını Bizans’tan ele geçirmeyi başarmıştı. 655 ve 676’da olmak üzere İstanbul’u iki defa kuşatmış ancak başarı göstermemişti. Bu kuşatmalarda bir çok değerli İslam komutanı şehit düşmüş bu arada Eyüp el Ensari de hayatını kaybetmişti. Muaviye’nin ikinci İstanbul kuşatması yedi yıl sürmüş ama surlar aşılamamıştı.

·         Ukbe bin Nafi adlı komutan bu başarısızlıklardan sonra fetih hareketleri yönünü Afrika’ya çevirmişti. Tunus’ta ordugah şehri olarak Kayravan şehrini kurmuştur. Afrika sahra altında yer alan Moritanya’ya kadar bölgeleri zapt etmiş ve Atlas Okyanusu’na kadar ilerleyerek “Allah’ın bu deniz yürümeme engel olmasaydı adını daha ileriye yazacaktım” demişti.

·         Muaviye’nin eleştirildiği konular şunlardır:

ü  Seçime uymayarak halifeliği alması

ü  kendi akrabalarını önemli makamlara tayin etmesi,  

ü  komutan ve yöneticilerinden kendisine itaati zorunlu bırakması

ü  eğlenceğe düşkün oğlu Yezid’i veliaht olarak yapması ve zorla bunu halka kabul ettirmesi

ü  peygamberin torunu Hz Hasan’ı zehirletmesi ve Hz Ali’nin komutanı Malik el eşteri öldürtmesi

ü  Hz Ali ve soyundan olanlara cami ve minberlerde küfür ettirmesi

ü  Ziyad bin Ebihi’yi kendi kardeşi ilan etmesi

·         Bunlara rağmen gücün başarısına güvenmekle birlikte başkent Şam’d danışma kurulu da oluşturmuştu. Suriye’de Bizans’tan kalan disiplinli devlet anlayışını bütün ülkeye yaymıştı.

·         Yezid I (680-683)

·         Kerbela Olayı: Yezid başa geçer geçmez kendi halifeliğine biat etmeyenlerin üzerine kuvvet göndererek onları Medine’de tasfiye etti. Bu sıralarda Kufe’de Peygamber torunu Hz Hüseyin’in halife olması gerektiği konusunda onu göreve çağırdılar. Zaten Hz Hasan ve Muaviye arasında yapılan anlaşmaya göre Hz Hüseyin’in halife olması gerekiyordu. Kufe valisi Numan bin Bişr Hz Hüseyin’i vaz geçirmeye çalıştı. Bağdat’ın yaklaşık 100 km güneyinde yer alan Kerbela denilen bir mevkide Hz Hüseyin ve yanındakiler önce susuz bırakılarak 680 yılında öldürüldüler. Sinan bin Enes, Peygamber torununun kafasını kesti. Bu katliamdan Hz Hüseyin’in oğlu Ali bin Hüseyin (Ali Zeynelabidin)  sağ kurtulmayı başardı.

·         Kerbela olayının sonuçları

ü  İslam dünyasında kesin olarak mezhep ayrılığı yaşandı.

ü  Şii mezhebinden olanlar bu olayın matemini tuttular.

ü  Müslümanlar bu olayla birlikte Yezid ismini lanetli kabul ettiler.

 

Kerbela Olayı, İslam bütünlüğünü bozar.

·         Harre Savaşı:

·         Abdullah bin Zübeyr, Yezid’in Kerbela olayında davranışı nedeniyle Medinelileri etrafında topladı. Bölge valisi Osman bin Muhammed el Sufyani Medine halkını kazanmak için aralarından Abdullah bin Hanzala’yı Şam’a gönderdi. Abdullah Şam’da Yezid’in eğlenceğe düşkünlüğünü görünce taraftarları Yezid’i hal’edip Abdullah’ı halife yapmak istediler.Bu olay üzerine Müslim bin Ukbe’yi  bu  olayı yatıştırmak için görevlendirdi. Müslim bin Ukbe’nin başında bulunan kuvvetler Medine şehrini yağmaladılar Abdullah bin Hanzala ve oğullarını da ödürdüler, hastaneler ve medreseler yakıldı ve yıkıldı. Medine'de evlere girilerek kadınlara tecavüz edildi. Bu olaylar sonucunda bu şekilde doğan çocuklara "Harre" çocukları dendi.

·         Mekke kuşatması:

·         Müslim bin Ukbe’nin ölümüyle yerine Hüseyin bin Numeyr geçer. Yezid’in hilafetini kabul etmeyenler Mekke’ye giderler. Yezid onları affetmesi mümkün görünmüyordu. Kabe’de kan dökmek yasaklanmış olsa da Yezid askerleri mancınıkla Kabe’yi vurmaya başladılar. “Beytüllah” yakılıp yıkıldığı sırada Yezid öldü. Hüseyin bin Numeyr, Yezid’in öldüğü duyunca halifeliğin Emevi (Ümeyye)lerde kalmaması yönünde görüş bildirerek Abdullah bin Zubeyr’i halife tanıyacağını söyledi. Irak, Yemen ve Mısır da bu yönde görüş birliğindeydiler. Fakat Abdullah bin Zubeyr, ortam uygun olsa da halife olmayı reddetti.

 

Kabe

·         Muaviye II (683-684)

·         Babası Yezid dönemindeki olaylara tahammül edemez hatta halifelikten ayrılacağı sırada ölür. Kendi soyundan yerine geçecek kimse olmadığından amcazadesi Mervan I başa geçer.

Emevilerin Mervaniler Kolu (684-750)

·         Mervan I (684-685):

·         Abdullah bin Zubeyr’e Irak, Hicaz, Yemen ve Mısır biat etmişti. Emevilerden  Dahhak bin Kays bile Abdullah’a biat etti.Mervan bin Hakem (Mervan I) Abdullah’a bir edecekken önce Irak’ta halifeliğini ilan eden sonra Irak’tan kovulan eski Irak valisi Ubeydullah bin Ziyad, onu engelleyerek onun halife görmek istediğini söyledi. Mervan’ı halife görmek isteyen Yemen kabileleine “Yemeniyye” Abdullah bin Zubeyr’i halife görmek isteyenlere “Kaysiyye” denildi. Bunlar arasında yapılan savaşı Mervan I ve taraftarları kazandı (684).

·         Mervan I’nın halifeliğine muhalefet gecikmeden başladı: İbn Zubeyr’i yenilgiye uğratıp Mısır’dan kovdu. Hariciler, İbn Zubeyr’in Hz Osman taraftarı olduğunu görünce onu desteklemekten vaz geçtiler. Ubeydullah bin Ziyad başındaki kuvvetler Irak taraflarında Şii hareketini durdurdular.

·         Abdulmelik bin Mervan  (685-705)

·         Mervan I ölünce yerine veliaht olan oğlu Abdulmelik başa geçti. Abdulmelik başa geçtiğinde ülkede siyasi kargaşa hakimdi. Ülkede birliği sağlamak için hemen mücadeleye girişti.

·         Muhtar es Sakafi’nin isyanı: Cebrail’den vahiy aldığını haksızlıkları gidereceğini retorik tarzıyla kısa sürede kendine taraftar buldu. Muhtar, Hz Ali taraftarları tarafından ilgiyle karşılanmadı. Muhtar, Kerbela olayına karışan Ubeydullah bin Ziyad’ın ordusunu yendi. Fakat bu başarı uzun sürmedi Basra valisi Müs'ab ibni Zübeyr, hem Muhtar hem de taraftarlarını bertaraf etti (687). Müs'ab ibni Zübeyr’in başvurduğu baskı amacına ulaşamamış Muhtar’ın düşünceleri şii (Hz Ali taraftarlar) mezhebini ahiret anlayışı çerçevesinde etkilemiştir.

·         Amr bin Said el Eşdak, Şamda 689’da isyan ettiyse de bu isyan da bastırıldı.

·         Abdullah bin Zubeyr’in halifelik iddiası: Abdullah bin Zubeyr, sadece Hicaz ve çevresinde güçlüydü. Daha önce Muhtar es Sakafi’nin isyanını bastıran Müs'ab ibni Zübeyr kardeşi Abdullah bin Zubeyr’e destek vermesi onu güçlendirmişti. Bu isyanı bastırmakla Haccac bin Yusuf, yedi aylık bir kuşatma ve yine mancınıkların  Kabe’yi dövmesi sonucu Hicaz tekrar Emevilere bağlandı. Bu başarıları karşısında Haccac’a  Hicaz, Yemen ve Yemâme valilikleri verildi.

·         Haccac’ın Arabistan’da bulunmasını fırsat gören Hariciler İran tarafında güçlenmişlerdi. Bu seferle birlikte ona Kufe ve diğer vilayetlerin valilikleri de verildi.

·         Berberi isyanları: Arapların kendini üstün görmeleri ve Emevilerin doğu vilayetlerinde isyanlarla uğraşmak zorunda olmaları Berberilere aradıkları fırsatı doğurdu. Ifrıkiye fatihi Ukbe bin Nafi’nin oğlu Zuheyr komutan olarak görevlendirildi. Zuheyr, Berberileri yenilgiye uğratmış fakat deniz yoluyla bu sefer Bizans tehlikesi başladı. Bizans ve Berberiler yenilgiye uğratıldı. Bu sırada Kahine adlı Berberi kadın Berberileri etrafında toplamayı başarmış(697); Kahine, beş yıl hükümdar gibi davradıktan sonra Hasan bin Numan’la gönderilen kuvvetler Kahine’yi yenilgiye uğrattılar. Bu olay üzerine Berberiler, İslamiyet’i benimsemeye başladılar (702).

·         İç isyanlar nedeniyle on beş yıl boyunca sınırı korumak için Bizans’a vergi ödendi. Fakat isyanların bastırılması üzerine Bizans’a savaş ilan edildi.

·         Baba, Oğul ve Ruhulkudüs oalrak Rumca yazılan yazılar (Traz) ve elbiseler yasaklandı. Resmi yazşmalar da bölgenin yerel diliyle yapılırdı. Bundan sonra Arapça resmi dil yapıldı.

·         Bizans Imparatoru Leontius (695-698) peygamber hakkında küçültücü ifadeler koyacağı tehdidi üzerine darbhanelerde altın ve gümüşten dinar ve dirhemler bastırıldı. Paraların üzerinde peygamberin adı kondu.

·         Bu dönemde Basra bataklıkları kurutularak buraya zenciler yerleştirildi. Bölgedeki mahalli otoriteleri kıran Haccac “zalim” olarak anılmaya başlasa da Emevilere bağlılığı devam etti.

Arap parası

·         Haccac bin Yusuf’un Orta Asya seferleri:

·         Orta Asya’da İlteriş unvanı alan Kutluk Kağan Kök Türk devletini kurmuştu(681). Kutluk’tan sonra başa gelen Kapgan Kağan, Türgeş ve Karluk gibi Türk boyları yönetim altına aldı. Bu sıralarda Abdulmelik Haccac’ı Horasan valiliğine de getirerek Türkistan’ın fethiyle görevlendirmişti. Haccac da kendisine sadık komutanlardan Kuteybe bin Müslim’i 705’te görevlendirdi. Kuteybe bin Müslim, Toharistan’a girerek ticaret kenti konumunda olan Baykent’i barış ile alsa da bu vilayetin zenginliğini görünce şehir yağmalandı, yakılıp yıkıldı; eli silah tutan bütün Türkler katledildi, kadın ve çocuklar esir edilerek Horasan’a götürüldü. Baykent’in başına gelen musibet Talkan kentinin de başına geldi. Kuteybe bin Müslim, oniki yıl boyunca Türk illerini yağmaladı. Semerkant ve Harizm de aynı felakete uğradı. Kuteybe’nin katliamları askerleri tarafından öldürülmesine kadar devam etti (717). Bu arada Semerkant halkı, Emevilere vergi ödemeyi kabul eden Talhun’u indirip yerine Garuk Han’ı getirdiler.

"Haccac-ı Zalim" diye bilinen Haccac'ın temsili resmi

·         Haccac’dan sonra Horasan valisi olan Eşres, Buhara ve Semerkant şehirlerini elinde tutabilmek için Türkler için çok ağır olan Cizye vergisini Müslüman olmaları halinde kaldırıldığını söylese de merkezi Emevi hükümeti Müslüman oldukları halde cizye vergisini Müslüman Türklerden almaya devam ettiler. İslam dinine aykırı olan bu durum Türklerin ayaklanmalarına neden oldu. Bu sıralarda Seyhun nehri civarında Türgeş Hanlığı kurulmuştu. Türgeş kağanı Sulu Han, müslümanlığı benimseyen Türkelerin yardım çağrılarını karşılıksız bırakmayarak Arapları Maveraünnehir çevresinden çıkarsa da Tügeş hanlığının Kara Türgeş ile Sarı Türgeş olarak ikiye ayrılmaları Arapların bu bölgeye tekrar girmelerine olanak sağladı.

·         Şuubiye akımı: Müslümanlığı benimseyen ancak Arap olmayan milletler   Arapçılık ideolojisi güden ve tahakküm etmeğe uğraşan Emevilere  karşı  ulusal bilinçlerinin uyaması, onlarda eski geleneklerin yeniden canlandırılmasıdır. Başta İslam birliğini zayıflatmış olsa da Müslüman dünyaya özgürlük havası getirmiş Arap olmayan toplumların dillerine ve geleneklerine değer verilmeye başlanmasının yolunu açmıştı.

·         Velid I (705-715)

·         Asya'da fetihler: Doğudaki fetihleri Haccâc yönetiyordu. Buhara, Semerkant, Fergana ve Kâşgar Araplar'ın eline geçt.I. Velid'in valilerinden olan Muhammed bin Kasım, Sind ile Belucistan (Batı Hindistan) arasındaki bölgelerde oturan aşiretleri yola getirmek için açılan savaşlar sonunda Sind, Multan ve Pencab'ı  ele geçirdi(715).

·          I. Velid'in imar işleri: I. Velid, Ömer ibni Abdillaziz'i Hicaz vâliliğine getirmişdi. Haccâc'ın zulmünden kaçan birçokları  Irak'ı  bırakıp Hicaz'da rahata kavuşuyorlardı. I. Velid zamanında mescitlere minareler yapılması  emredildi. Bazı kaynaklarda ilk minareyi  I. Muâviye’nin yaptırdığı konusunda görüşler vardır. Fakat, Haccac'ın çevirdiği entrikalarla, Ömer Hicaz vâliliğinden azledilmiştir. Büyük Emevi camisi de bu dönemde yaptırılmıştır.

 

Velid I döneminde yaptırılan Emevi Cami

·         Afrika ve Ispanya'da fetihler 708’de Hassân bin Nu'mân yerine Musa bin Nusayr Afrika kumandanı  tâyin edildi. Musa bütün Bizanslıları Afrika’dan kovarak düzeni yeniden kuruldu. Berberiler arasında Müslümanlığı  yaydı. 710-715 yılları arasında Akdeniz adalarında bulunan Bizanslılar üzerine asker göndererek Mayorka ve Minorka ele geçirildi.

·         Bu sıralarda İspanya’da hüküm süren Vizigot krallığı halka baskı uygulamaktaydı. Halk zorla Hristiyan yapılmaya çalışılıyordu.  Rodrik, darbeyle İspanya kıralı  Viçia'yı  tahttan indirip iktidarı  eline almıştı. Rodrik,aynı zamanda ahlaksız biriydi;  Susa valisi olan Jülien'in kızına tecavüzde bulunmuştu. Bundan ötürü Jülien, Rodrik'ten öç almak amacıyla Musa'yı  İspanya'ya davet etti. Musa, Halife I. Velid'in de iznini alıp  en değerli kumandanı  olan azatlı kölesi Tarık bin Ziyad'ı  7000 kişi ile İspanya' ya geçirdi (711).

·         Bu bölgenin Got valisi topladığı  kuvvetlerle Tarık'ın  ordusunu karadan kuşattıysa da kendisi askerin geri dönme umudunu kırmak için  limandaki gemileri yaktırdı. Savaş Kadis (Kadiks)  denilen yerde düşman ordusunu yenilgiye uğratmış Rodrik’i öldürtmüştür. Fakat daha geri çekilmekte olan askerlerin peşine düşerek başkent Tuleytula (Toledo)’yu ele geçirdi. Musa, Tarık’ı kıskandığı için onu görevden aldı.Musa’nın yerine oğlu Abdulaziz, Mağrip ve Endülüs’e vali olarak görevlndirildi. Tarık’ın görevden el çektirilmesi Avrupa içlerine yapılacak İslam fetihlerini de sekteye uğratmıştı.İspanya (Endülüs) Müslümanları kendilerine Kurtuba (Cordoba)’yı merkez edinerek bilim ve kültürde gelişme kaydedeceklerdi.

Arapların Endülüs dedikleri İspanya ve Portekiz

·         Abdurrahman ül-Gâfiki ve Fransa seferi : 729'da Abdurrahman ül-Gâfiki İspanya vâliliğine atandıktan sonra Pireneleri geçip Fransa'yı  işgale başladı. Önce batıdan Bordeaux'yu aldı, Garonne ve Charente nehirlerini  geçti, Poitiers şehrini aldı. Bundan sonra Tours şehrine gidip, orayı  da ele geçirdi . Bu arada Lyon şehri de Müslümanlar tarafından alınmış  ve daha sonra  Autun şehrini de ele geçirdiler. Arap askerlerin yağmaya dalması  Abdurrahman'm bozguna uğramasına sebeb oldu. Bu sırada Frank prenslerinden Charles Martel büyük bir kuvvetle  görünmüştü. Abdurrahman kendi askerlerine düzen vermek amacı  ile Poitiers (Puatye)'nin kuzeyine  çekildi. Poitiers (Puatye)’de yapılan savaşta Araplar ağır bir yenilgiye uğrayarak  Arapların muhtemelen  Almanya'ya ve Orta Avrupa’ya yayılmasını engellemiştir (732).

·         Poitiers (Puatye) savaşının sonuçları

1.       Pireneler'in kuzeyindeki topraklar Arapların yönetiminden çıktı.

2.       İspanya halkı  da Şam'dan gönderilen valilerin yönetiminden memnun kalmamaya başladılar.

3.        İspanya'nın kuzeybatısında yer alan Asturya ve Galiçya bölgelerindeki halkın 745'te Alfons'u kral tanıyarak, onun yönetimi altında toplandılar. Bu bölgelerin ele geçirilmeden Fransa’nın içlerine girilmesi uygun değildi.

4.       Saragossa, Kurtuba bölgesinde ise Müslüman Emirler, bağımsızlıklarını  ilan ettiler. Bu durum karşısında İspanya'nın ileri gelenleri toplanıp Ukbe bin Nâfi’nin torunlarından Yusuf bin Abdurrahman adında birini İspanya hakimi ilan ettiler (742).

5.       Bu tarihe kadar İspanya valileri Şam Halifesi tarafından tâyin olunurdu. Artık Ispanya'nın yönetimi fiilen bağımsız olmuştu.

 

 Arapların Avrupada ilerledikleri en son nokta Poitiers (Puatye)

·         Süleyman (715-717)

·         Haccac döneminde haksız yere cezaevlerine gönderilenleri serbest bıraktırarak vergi sistemini düzenledi. Yemenli Yezid bin Muhalleb zalim Haccac’ın yaptıkları zulmü onun destekçilerinden çıkarmaya başlaması ülkede iç savaş çıkardı. Türk katili Kuteybe bin Müslüm bu sırada öldürüldü. İspanya fatihleri Musa bin Nusayr ve Tarık bin Ziyad gözden düştüler.

·         Bu dönemin en önemli faaliyetlerinden biri Mesleme bin Abdulmelik’in oniki bin kişilik orduyla İstanbul’u kuşatmasıdır. Arap donanması 716’da Çanakkale boğazı üzerinden İstanbul’a vardılar. III. Teodisius’un yerine imparator olan III.Leo, daha önce Arap ordularını kuşatmaya ikna etmişse de Arapları bırakarak onların askeri sırlarını bildiğinden Arap donanmasını yaktırmış ve Arapların çekilmesini sağlamıştı. Emeviler bir daha İstanbul’u kuşatmamışlardır.

·         Süleyman, kadınlara düşkünlüğü ile bilinirdi.

·         Ömer b. Abdulaziz (Ömer II)(717-720)

·         Emevi hükümdarları arasında en ılımlı ve adil hükümdardı. Başa geçer geçmez Muaviye I’den itibaren Hz Ali ve soyuna camilerden yapılan küfürler kaldırıldı. Ömer II’e adaletinden dolayı Hariciler bile biat etmişlerdi.

·         Yezid II bin Abdulaziz (720-724)

·         Küfe taraflarında  Hariciler yarı bağımsız gibi hüküm sürerlerken II. Yezid, kardeşi Mesleme bin Abdülmelik'i 10 000 kişilik bir kuvvetle göndererek  Hariciler'in lideri Bestam’ı öldürür

·         Eski Irak valisi Yezid bin Muhalleb Horasan valisi iken Curcân'da(Türk ili)  elde etti ği ganimeti teslim etmek istemedi ğinden II. Ömer tarafından hapsedilmişti. Hapisten kaçarak isyan eder fakat isyan yine halifenin kardeşi Mesleme bin Abdülmelik tarafından bastırılır, Yezid bin Muhalleb ve ailesi katledilir.

·         Ömer II zamanında İspanya'da kabile adaletli yönetim nedeniyle anlaşmazlıklan görülmezken, şimdi eski kabile  kavgaları yeniden alevlenmişti, İspanya iç  savaş durumuna girmişti.

·         Haccac' ın kardeşi tarafından Yemenliler'den tahsil edilen ağır vergi, II. Ömer tarafından kaldınlmışken, Yezid II döneminde tekrar konulmuş halk sefil duruma gelmişti. Ömer II’in kurduğu düzen yok edilmişti.  Vergi düzeni  kaldırılmış, Hristiyanlara verilmiş olan kiliseler geri alınmış , hatta onların kilisedeki resimler önünde ibâdet etmeleri yasak edilmişti. Hariciler de önde gelen düşman kabul ettikleri kişileri öldürmeye başlamaları bu döneme denk gelmektedir.

·         II. Yezid sarayda cariyelerinden özellikle Habâbe’nin etkisine girmiş Hebaba istediği kişiyi devlet kademesine getirmeye başlamıştı.  Mesleme bin Abülmelik onu boş yere uyarmaya çalıştı. Cariyenin ölmesinin hemen akabinde Yezid II de ölür.

·         Hişam (724-743)

·         Hişam'ın saltanat ı sırasında bir Türk hükümdarı Afşin Fergana'da ayaklandığından Horasan valisi Eşres bunu bastırmakla uğraşmaktaydı. Fakat Emevi Emirlerinden birinin şikayeti üzerine vazifeden azledildi. Yerine gönderilen valilerin yeteneksiz ve rüşvetti olmaları nedeniyle onlar da görevden alındılar(Cüneyd, Asım Hilali daha sonra Esedi Kasri).

·         Bu sırada Irak valisi Halid-i Kasri Haricileri inim inim inletirken Haricilerin ardı arkası kesilmeyen isyanları nedeniyle Halid de görevden alınd.  

·         Hişam devrinde Araplar batıda daha başarılı oldular Abdurrahman bin Gafiki Avrupa içlerine ilerlemişti. Fakat ilerlemesi Fransa’da durdurulmuştu.
·         Emevi devrinin en büyük hiciv şairleri Ferezdak,  Ahtal ve Cerir'in  karşılıklı hicivleri döneme damgasını vurmuşlardı. Özellikle Ferezdak'ın Emevilere yakın olmasına rağmen Hişam'ın Kabe'de ezilme tehlikesi geçirmesi fakat Peygamberin torunu Hz Hüseyin'in oğlu İmam Zeynelabidin'in gelişi ile herkesin ona yol vermesi üzerine kim olduğu sorar. Ferezdak, burada sanatını konuşturup Hişam'ı cahillikle suçlamış Hz Ali soyunu övücü kasidesini Kabe'de söyleyince Hişam'ın hışmına uğrayıp hapsedilmesine neden olmuştu. Ancak Hişam'a tepkiler artınca Ferezdak da Hişam'ı keskin diliyle yermeye başlaması üzerine serbest bırakılır.
      

·         Velid II (743-744)

·         Hişam’dan sonra Yezid'in oğlu Velid  II başa geçti. Velid II babası ve amcası gibi eğlenceğe düşkündü. Bu dönemde şair tartışmaları yaptırılırdı. Saray şairi el-Ahtal ve rakipleri Cerir ve Farazdak şiirlerle birbirlerini yererlerdi. Şiirin yanı sıra şarkılar da önem kazandı. Bu arada kadın aşkı şiirlerde ve şarkılarda yer aldı. Cahiliye devrindeki şaraba düşkünlük, Arap şiirinde de öylesine önemli bir yer tutmuş tu. II. Velid kadınlar, şarkıcılar ve şairler arasında zevk ve eğlence içinde yaşamaya devam etti. İslam’a uymayan  bu hayatın yanı sıra dine de saygı gösterilmedi: Kuran' ı attığı oklarla kutsal kitabı delik deşik etmesi ve bir cariyesine hilafet elbiselerini giydirerek camiye imamlığa bile  göndermiştir. Eğlence için vergileri artırmak istemesi Velid II’in öldürülüp kafasının kesilmesine neden oldu, cesedinin yanına kırık testi koyup onu sergilediler.

Emevi Devletinin çöküsü

·         Yezid III (744)

·         Şam'da resmi biat sırasında II. Ömer'i örnek alacağını ülkeyi adaletle yöneteceğini söylemiş, fakat Velid II’in destekçileri eski geleneklerin devamından Emevi gelirlerinin kısılmasını istemediklerinden isyan ettiler. Önce Hums kenti, sonra Filistin, Yemame, Irak, Horasan ve Mağrip isyanları başgösterdi. Bunlara dayanamayan Yezid III öldü.

·         İbrahim bin Velid (744): Tahttan vazgeçmişti.

·         Cariyeden doğma ilk halife olan III. Yezid ölünce yerine gene bir cariyeden doğma olan kardeşi İbrahim geçse de Şam'ın dışında hiç kimse kendisine biat etmediğinden tahttan feragat ederek bir kenara çekildi. Bunun üzerine daha önce ayaklanm ış bulunan ve I. Mervan' ın torunu olan Mervan bin Muhammed'e biat olundu.

·         Mervan II (744-750)

·         II. Mervan'ın başa geçmesinden hemen sonra Humus ve Filistin halkı ayaklandı. Hariciler de fırsattan istifade ederek halkı kendi inançlarına katılmaya çağırdılar. Hariciler Yemen, Hicaz ve bütün Irak dolaylarında isyan ettiler.  Mervan II duruma hemen müdahele ederek isyanları bastırmayı başardı. Hz Muhammedin amcası Abbas’ın soyundan olan Abbasilerin  750 tarihinde II. Mervan' ın öldürmeleriyle  Emevi halifeliği böylece yıkılır.

·         Emevi devletinin yıkılması

1.      Yukarıda anlatıldığı gibi hükümdarların zevk-ü sefaya düşmeleri ile Abbasi hareketi; Peygamberin amcası Abbas'ın soyundan gelenler ailesinin lideri olan Muhammed Eemeviler alehinde çalışmaya başlaması ve taraftarlarının sayısının çoğalması. (720-724).

2.       II. Yezid'in kötü yönetimi ve Emevi saltanatı yöneticilerinin kötü tutumları kendilerine karşı bir Şuubiye partisi yaratması

3.       Hz. Ali soyundan gelenlerin bölünmeleri: Halife Hişam zamanında Hz. Hüseyin'in torunlarından Zeyd huzura çıktığı zaman, Halife tarafından tahkir edilerek kovulmuştu. Zeyd ayaklansa da  öldürüldü. Bu yetmiyormuş gibi. Emeviler onun cesedini yerinden çıkarıp yakmışlar ve külünü Fırat ırmağ'ına atmışlardı. Zeyd’in imam olduğunu kabul edip onu takip edenlere şii inancındakiler Zeydiler olarak kabul edildiler. Zeyd’e bağlı oolmayan  Şiilere İmamiye adı verilmiştir ki, bunlar Zeyd isyanına katılmamışlardı. Şiiler arasındaki bu bölünme Abbasi ailesinden  Muhammed bin Ali’nin işine yarayacaktır. O ölmeden önce üç oğlunu veliaht ilan etmişti. İbrahim, Ebu'l-Abbas (Seffah=kan dökücü) ve Ebu Cafer (Mansur) idiler.

4.       Ebu Müslim hareketi: Ebu MüslimArap asıllı olmasına rağmen Horasan'da doğup büyümüştü; sonradan, Abbasilerin hizmetine girmişti. Ebu Müslim bu bölgede Haşimileri savunacak yandaşlar buldu; kısa bir süre sonra bu bölge halk ını Emevilere karşı ayaklandırmakta gecikmedi. Harici lideri Kirmani’nin öldürülmesi Haricilerin  Ebu Müslim’e katılmasına neden oldu. Ebu Müslim’e bağlı Kahtaba bin Şebib adında Hicazlı bir Arap, Emevi komutanı Nasr bin Seyyah’ ı Serhas'a kadar koğuşturarak büyük zararlara uğratmıştı. Kahtaba bin Şebib Cürcan'da Nasr bin Seyyar'ı yendikten sonra, hemen batıya yürümüştü. Kahtaba Rey’e girdikten sonra Irak'a geldi, Fırat'a yakın bir noktada ordugahını kurdu. Irak valisi Yezid'in ordusu ile Kahtaba'n ın ordusu Hz. Ali'nin oğlu Hz. Hüseyin'in şehit edildiği yerde karşılaştılar. Emeviler burada büyük bir yenilgiye uğradılar, ama Kahtaba ölünce oğlu Hasan ordu kumandanlığım eline aldı ve Vâsıt'a kadar, kaçışan Emevileri kovaladı. Mervan yenilgi haberlerini aldığı sırada  İbrahim'in Ebu Müslim ile gizlice haberleştiğini öğrenince İbrahim’i katletti. Veliahtlık sırasına göre İbrahim'in yerini alan Ebu'l-Abbas Abdullah kardeşinin üzücü akibetinin öcünü almaya yemin etti. Bu yemini öylesine tuttu ki, kendisine Seffah lakabı verildi. 

Kaynaklar

(1) Doç. Dr. Bahriye Üçok, İslam Tarihi Emeviler-Abbasiler, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fak. Yayınları,Sevinç Matbaası, 1968
(2)  İSMAİL YİĞİT, “EMEVİLER” TDV İslam Ansiklopedisi, http://islamansiklopedisi.org.tr/emeviler#1 (17.04.2020)

(3) ALİ ŞAKİR ERGİN, “FEREZDAK” TDV İslam Ansiklopedisi, http://islamansiklopedisi.org.tr/ferezdak (17.04.2020)